یافته‌های پژوهشی تحت نام «بررسی نقش امیر علی شیر نوایی در توسعه‌ی جریان فرهنگی – هنری عصر تیموریان» نشان می‌دهد که امیر علی شیر نوایی، زمان عهده‌داری مقام صدارت در حکومت میرزا سلطان حسین بایقرا، اقدامات و کارکردهای قابل ملاحظه‌ی در راستای فرهنگی – هنری و کثرت‌گرایی فرهنگی داشته‌ است. او با حمایت از فرهنگیان و ادیبان و معماری، در نوسازی و بازسازی سنتی، از جمله ایجاد مدرسه‌ها، توسعه‌ی آموزش، تقویت و فرهنگ‌سازی زبان ترکی، تأسیس کتابخانه‌ و توسعه‌ی کتابت نقش داشت و در عرصه‌ی کثرت‌گرایی‌ فرهنگی با تقویت ارتباط میان زبان ترکی و فارسی، توانست هم‌دلی و هم‌بستگی میان دو هویت مختلف را ایجاد کند. این پژوهش با شیوه‌ی بررسی سندهای علمی و تاریخی، در چارچوب نظریه‌ی فرهنگی کلاسیک، به نقش امیرعلی‌شیر نوایی در توسعه‌ی جریان فرهنگی – هنری آخرین دوره‌ سلسله‌ی تیموریان، از سوی سید عبدالبصیر مصباح، عضو کادر علمی دانشکده‌ی خبرنگاری دانشگاه بغلان و کارشناسی ارشد علوم ارتباطات، تهیه شده است. یافته‌ها هم‌چنین نشان‌ می‌دهد که امیر ضمن اینکه به پلی فرهنگی میان هویت‌های بزرگ و کوچک در آن زمان تبدیل شد، توانست با روابط حسنه با فرهنگیان و نویسندگان، نگاه فرهنگی‌ خود را به سیاست تقویت و حفظ کند. منابع تاریخی و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که نوایی یکی ‌از وزرای نامی، فرهنگی و تأثیرگذار عصر سلسله‌ی تیموریان بوده ‌است. مهمترین فعالیت‌های امیر علی‌شیر نوایی در راستای توسعه‌ی فرهنگ و هنر در عصر خودش، در بخش‌های احیا و توسعه‌ی مراکز آموزشی، پشتیبانی و حمایت از فرهنگیان و ادبا، تأکید و توسعه‌ی معماری چینی و بازسازی بناهای تاریخی و مذهبی، ایجاد کتابخانه، تألیف آثار ادبی به زبان‌های ترکی و فارسی، حمایت از هنر و ادبیات، اعتباربخشی به زبان ترکی جغتایی، و … می‌باشد که به‌طور فشرده به برخی برآیند فعالیت‌ها و دستاوردهای آن می‌پردازیم:

احیا و توسعه‌ی مراکز آموزشی

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که امیر نوایی طی مدت امارتش، هم‌چنان‌که به سیاست مشغول بود، به تأسیس و توسعه‌ی نهادهای فرهنگی نیز همت گماشت و بخشی بزرگی از ثروت خود را صرف بناهای مقدس و ایجاد مدرسه‌ها کرده ‌است. مشهورترین مدرسه‌های امیر، مدرسه‌ی اخلاصیه در نهر انجیل، خانقاه اخلاصیه، شفائیه، نظامیه‌ی هرات، خسرویه مرو می‌باشد که وی زمینه‌های آموزش تفسیر، زبان، فلسفه و اخلاق را در این مدرسه‌ها فراهم کرده‌بود و توجه عمیق وی به ارزش‌های فرهنگی باعث شد که مدرسین را حقوق بالایی دهد.

 پشتیبانی از فرهنگیان و ادبا

علاوه بر اینکه امیر؛ خود عاشق شعر، ادبیات و موسیقی بود؛ به حمایت مادی و معنوی جریان‌های فرهنگی و هنری می‌پرداخت و یکی از با عظمت‌ترین دستاوردهای او در طول حکومت سی‌ساله‌اش، پی‌ریزی جریان عظیم فرهنگی و هنری در هرات بود. در پژوهش آمده ‌است که سلسله و حلقه‌های علمی که امیر به‌دور خود تشکیل داده بود، عبارت ‌از ادیبان، مورخین، مفسرین، نویسندگان، شعرا، محققین، خطاطان، نقاشان، کاتبان، ریاضی‌دانان، شطرنج‌بازان، موسیقی‌دانان، پهلوانان، زرگران، و... بود که هر کلاس بر اساس فن خاص خویش، بر سبک و اسلوب علمی کتاب‌هایی را تدوین می‌کردند. از شخصیت‌های معروف آن دوران، می‌توان به عبدالرحمان جامی، کمال‌الدین بهزاد و مولانا حسین واعظ کاشفی نام برد.

معماری و بازسازی اماکن فرهنگی و تاریخی

اسناد و منابع تاریخی نشان می‌دهد که بازسازی و نوسازی اماکن فرهنگی و تاریخی بیشتر در هرات و شهرهای هم‌جوار آن بوده‌است. بسیاری از پژوهشگران، وی را حامی یکه‌تاز هنرهای تجسمی، مرمت‌سازی، کاشی‌کاری و هنرهای هفت‌گانه عنوان کرده‌اند. یکی‌از نمونه‌های برجسته‌ی آن دوران؛ بازسازی یا مرمت‌کاری مسجد جامع هرات است و در آن زمان، بیش‌از صد بنای تاریخی و جدید مانند: باغ‌ جهان‌آرا، آرامگاه سلطان حسین بایقرا، مدرسه، مجتمع اخلاصیه، مسجد جامع، خانقا، دارالحفاظ، دارالشفا، حمام، مرمت مسجد آل‌کرت هرات و چند کارونسرا نیز بازسازی و ساخته شده ‌است که وی برای این بناهای خیریه مبلغ پنج میلیون کپک دینار (معادل دو یا سه میلیون پوند امروز) هزینه کرده‌است.

ایجاد کتابخانه

در این پژوهش هم‌چنین آمده‌است که امیر نواحی به کتابت و تجلید توجه‌ی خاص داشت که این ویژگی او را با سایر امیران متمایز کرده‌است. حضور نویسندگان و شاعران در کتابخانه‌ی میرزا بایقرا و امیر علی شیر نوایی نشان‌ می‌دهد که در دوران آنان به توسعه‌ی علم و دانش توجه خاص صورت می‌گرفت. در دوران آنان، تعداد زیادی از خوشنویسان مأموریت داشتند تا روز و شب به نگارش استنساخ نسخه‌های بدیع برای کتابخانه بپردازند، گاهی تا چهل هزار نفر هنرمند در رشته‌های مختلف به کارگاه‌های کتاب‌سازی سلطان مشغول کار بودند.

اعتبار بخشی فرهنگی به زبان ترکی جغتایی

از کارکردهای ماندگار و فرهنگی امیر علی شیر، واردکردن زبان ترکی جغتایی و ازبکی در صف ادبیات می‌باشد. بنابر یافته‌ها، هرچند پیش‌از امیر نوایی، برخی ترک‌تباران، به زبان ترکی سروده‌هایی شروع کرده بودند؛ اما امیر توانست قدرتمندانه در این مسیر اقدام کند و با سرایش و نگارش به این زبان جایگاه ادبی زبان ترکی جغتایی را توسعه دهد، هم‌چنین در این پژوهش او را به‌عنوان نخستین ادیب بزرگی که به ترکی نوشته و سروده ‌است، نام برده‌اند. در پژوهش آمده‌است که فعالیت‌های امیر در راستای زبان ترکی جغتایی باعث شد که در خراسان، ماوراءالنهر، کاخ‌های ترک در هندوستان، خوارزم، قازان، کریمه و حتی در ایران، نه‌تنها در میان جغتایی‌ها بلکه‌ در میان ترکمن‌ها به عنوان زبان مستقل و زبان فرهنگی ‌غنی تلقی‌شود.

روحیه‌ی ملی و فرهنگی در آثار نوایی

امیر علی شیر، بیشتر از ۱۰۰ مصراع آثار منظوم و چندین جلد قطور از آثار منثور دارد که میراث ادبی جاویدان وی را تشکیل می‌دهد، نسخه‌ها زیادی از اثرهای وی در مراکز مهمی چون موزه متروپولتین، نیویورک، کتابخانه بادلین، آکسفورد و کتابخانه‌ی جان رایلندز وجود دارد که مهم‌ترین نسخه‌ای از آثار وی، نسخه‌ کتابخانه‌ی ملی فرانسه می‌باشد. امیر علی شیر در باب شعرهای فارسی و ترکی قطعه‌ای دارد که در آن زبان ترکی خود را ستوده؛ اما زبان فارسی را ارج و منزلت بیشتر داده‌است.

نمونه‌ی این سخن وی:

معنی شیرین و رنگینم به ترکی بی‌حد است

فارسی هم لعل و دُرهای ثمین‌ گر بنگری

گویا در راست بازار سخن بگشاده‌ام

یک طرف دکان قنادی و یک سو زرگری

در این پژوهش آمده‌است، با آنکه امیر زبان ترکی را توسعه بخشید و به زبان رسمی تبدیل کرد، به‌همان میزان ادبیات فارسی را نیز مورد توجه قرار داد، این حمایت دوجانبه‌ی او باعث شکل‌گیری پیوندهای عمیق میان فارسی‌زبانان و ترکان شد. وی در اثر معروف خویش( شیرین و فرهاد) به فرهاد جایگاه یک قهرمان با رشادت میهن‌پرستی داده‌است که این ویژگی، تجسّم یک فرد نجیب است، بنابراین نوایی در مقام سیاستگر فرهنگ‌محور، دیدگاه‌های ارزشی و انسانی خود را در اثرهای ادبی در قالب‌های مختلف بیان کرده ‌است تا خاطر نشان ‌کند که یک دولتمرد در کنار کارهای سیاسی باید دارای صداقت، عفت، علم، هنر و صنعت نیز باشد.

کثرت‌گرایی فرهنگی و اجتماعی

یافته‌های پژوهش مبنی بر کارنامه‌های فرهنگی امیر علی شیر نوایی و نگاه فرهنگی او به حکومت، خدمات فرهنگی و برخورد او با مردم تحت سلطه‌اش نشان‌دهنده، بزرگ‌اندیشی‌ و رویکرد ‌بنیادی وی در زمینه‌های تکثرگرایی فرهنگی، ارتباطات میان‌ فرهنگی، همبستگی اجتماعی میان ترک‌ها و فارسی‌زبانان و احیای روشنگری می‌باشد. عنصر ممتاز دیگر در کارکردهای نوایی، دیدگاه تساهل‌گرایانه‌ای او و ایجاد پیوند میان هویت‌های متفاوت می‌باشد که با این برخوردش، باعث توسعه‌ی زبان‌های فارسی و ایجاد ارتباط فرهنگی میان دو ملت با دو زبان متفاوت در جامعه شد. نوایی با بسترسازی برای نشر کتاب، فعالیت‌های ادبی و هنری در میان دو زبان مختلف فارسی و ترکی، نوع هم‌دلی میان جامعه را ایجاد کرد که این کار از یک سو، به مدارای فرهنگی امیر برمی‌گردد و از سویی به شکل‌گیری پیوستگی اجتماعی جامعه منجر شد. همچنین، نگاه فرهنگی امیر به سیاست و جولان او در امور دولتی از نظر فرهنگی، نشانگر کنش‌های وی مبتنی بر ارزش‌ها و نیات انسانی شکل گرفته ‌بود.

احیای روشن‌فکری

با حکومت امیر، آثار ادبی زیادی چاپ و نشر شد و از طریق مدرسه‌ها و مرکزهای آموزشی، ده‌ها هزار دانش‌آموز در بخش‌های مختلف باسواد شدند و دانایی در مناطق تحت سیطره‌ای او گسترش یافت. به این لحاظ، نقش امیر را در توسعه جریان روشنفکری عصر تیموریان می‌توان بارز عنوان کرد. با این حال، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که امیر علی‌شیر نوایی، از سیاستمداران فرهنگ محور در تاریخ این سرزمین بوده که اکنون پیامدهای مثبت فعالیت‌های فرهنگی امیر، باعث همبستگی فرهنگی میان ازبکان/ترکان و فارسی‌زبان در افغانستان شده‌است. به باور پژوهشگر، او از جمله دولت‌مردانی بود که تا اواخر عمر سیاسی خود، رابطه با فرهنگیان و ادبا را قطع نکرد و بر نوسازی و بازسازی آثار فرهنگی و تاریخی کوشید.

در این پژوهش هم‌چنین آمده‌است که امیر علی‌شیر نوایی هیچگاه سیاست را به‌مفهوم فریب افکار عمومی تصور نمی‌کرد؛ بلکه صداقت، شرافت و عدالت را از ویژگی‌های راستین یک سیاستمدار عنوان کرده ‌است.

پژوهشگر هم‌چنان، او را نمونه‌ی تمام‌ عیار از عنصر اصلی ارتباطات میان‌فرهنگی و شریک‌کردن هنجارها میان هویت‌های مختلف زبانی در آن عصر خوانده ‌است. او می‌گوید در حال حاضر که کار فرهنگی کمتری در این سرزمین صورت گرفته ‌است؛ برخورد، جایگاه و میراث نوایی برای دولتمردان و فرهنگیان ما از الگوهای معتبر و قابل قبول در راستای فرهنگی‌ شدن افغانستان به‌شمار می‌رود.

پژوهشگر براین باور است که حمایت از هنجارها و هویت‌های مختلف زبانی و فرهنگی این سرزمین در چارچوب کثرت‌گرایی فرهنگی امیر علی‌شیر، ما را به تفاهم و هم‌دلی در افغانستان سوق می‌دهد، که بزرگان سیاسی و فرهنگی ما در راستای تقویت هم‌دلی و ایجاد ارتباط میان خرده‌هویت‌ها، از کارنامه‌های فرهنگی امیر علی‌شیر، می‌توانند استفاده‌ی شایانی کنند.

منبع: رادیو نوروز

لینک:   https://radionowruz.com/the-role-of-amir-ali-shirnavai-in-the-development-of-culture-and-art/